การศึกษาวิเคราะห์ ‘วิมุตติญาณทัสสนะ’ ในคัมภีร์พระพุทธศาสนาเถรวาท

บทคัดย่อ

คำว่า “วิมุตติญาณทัสสนะ” เป็นธรรมะที่เกี่ยวข้องกับการบรรลุธรรม มักเป็นที่เข้าใจว่า วิมุตติญาณทัสสนะเป็นคุณวิเศษของพระอรหันต์ ที่ละกิเลสได้ทั้งหมดแล้วเท่านั้น อย่างไรก็ตามในพระไตรปิฎกไม่ปรากฏคำอธิบายเรื่องนี้ไว้โดยเฉพาะ และปัจจุบันการศึกษาเรื่องนี้ยังมีน้อย จึงมีองค์ความรู้เรื่องนี้ไม่มากนักและขาดการอธิบายที่ละเอียดครบถ้วนมากกว่าการให้นิยามดังกล่าว
บทความวิจัยนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อค้นคว้าและรวบรวมข้อมูลเรื่องวิมุตติญาณทัสสนะจากพระไตรปิฎก ด้วยวิธีการวิจัยคัมภีร์ วิจัยเชิงคุณภาพ และการวิเคราะห์ตีความเนื้อหา เพื่อให้เกิดความรู้ที่สามารถอธิบายเรื่องวิมุตติญาณทัสสนะอย่างเป็นหมวดหมู่ มีความชัดเจน และง่ายต่อการศึกษาทำความเข้าใจมากยิ่งขึ้น โดยการศึกษาครั้งนี้มีขอบเขตการวิจัยที่มุ่งเน้นในพระไตรปิฎกและอรรถกถาของเถรวาทเป็นหลัก และศึกษาจากเอกสารชั้นหลังที่เกี่ยวข้อง อันจะเป็นประโยชน์ต่อผู้สนใจศึกษาธรรมะ หรือต้องการค้นคว้าเกี่ยวกับเรื่องนี้สืบไป
ผลการวิจัยพบว่า วิมุตติญาณทัสสนะเป็นคุณวิเศษที่สามารถทบทวนและรู้ถึงธรรมที่ละได้และที่ยังละไม่ได้ ซึ่งเกิดขึ้นได้ในบุคคลตั้งแต่ระดับกัลยาณปุถุชนที่มีเป้าหมายจะบรรลุธรรรมและการบรรลุธรรมในระดับโสดาบันบุคคล ระดับสกิทาคามีบุคคล ระดับอนาคามีบุคคล ไปจนถึงระดับอรหันตบุคคล การศึกษาครั้งนี้จึงมีส่วนในการสร้างความเข้าใจที่ลึกซึ้งยิ่งขึ้นเกี่ยวกับกระบวนการบรรลุธรรมและการปฏิบัติธรรมทางพระพุทธศาสนา.